Koment

Hyrje (1)

Në kushte normale e në një vend më të madh se Shqipëria - le të themi më mirë Tirana - është po aq normale që, së pari, të njihesh me veprën e dikujt e pastaj, nëse interesohesh, të njohësh më mirë autorin e së fundmi, po t’u dha rasti - që duhet të jetë pothuajse fat - të njohësh edhe njeriun pas veprës dhe rolit publik. Ndërsa në mëmëdhe nuk është çudi ta bësh këtë udhë së prapthi, me një fjalë, të njohësh njeriun së pari, pastaj të marrësh vesh që është edhe autor e së fundmi, në pastë fat vepra e tij, të ulesh e ta lexosh edhe këtë të fundit.

Në Tiranën e viteve ’80-'90-të, sa pa filluar dyndja e madhe nga rrethinat, ishte mëse e zakonshme p.sh. t’i hasje të tërë në bulevard, po edhe ndokund tjetër në kryeqytet - më kujtohet të kem hasur kështu tërë elitën kulturore e artistike të vendit; Kadarenë p.sh. e ndeshja pothuajse çdo pasdite, kur bënte edhe ai shëtitjen e tij të zakonshme nga Universiteti e deri tek stacioni i trenave (sot: Bulevardi „Ahmet Zogu“) e kjo nuk kishte të bënte aspak me rastësinë: në xhiron e asokohshme i shikoje pothuajse të tërë, përjashtuar këtu diktatorin e ndonjë tjetër të madh të Byrosë Politike, të cilët lëviznin në makina me dritare të errësuara, apo edhe me perde. Mungesa e automjeteve private, e privatësisë në vetvete dhe sasia e rrokshme e popullatës bënin të tyren, aq sa shpesh kishe ndjesinë se njihje, së paku për fytyrë, të gjithë banorët e kryeqytetit.

Ndaj mund të thuhet se autori i këtyre radhëve ka patur fat, fatin e mirë e të rëndomtë të një lexuesi shumëkund në botë, të jetë njohur me poezinë e E. Hatibit sipas rendit të përshkruar fillimisht: veprën, autorin e pastaj, rastësisht, së fundmi Ervinin vetë, por edhe më shumë fat në të mos qenit i zhgënjyer nga ky trinom përshtypjesh në fuqi të tretë - gjë që s’është e vetëkuptueshme në vargëzimin shqip të pas 90-ës, i cili gëlon, ashtu si edhe kryeqyteti vetë, nga mbipopullimi dhe urbanizimi i shfrenuar. Ai shpreson gjithashtu që njohja e fundit, ajo personalja, të mos ndikojë përshtypjen e parë të leximit, por edhe për këtë i duhet fat për të katërtën herë: u bënë vite që nuk shkruhen më reçensione për të qenë në Shqipëri, por bëhen qoka mes miqsh e miq janë pothuajse të tërë me të tërë. Gjenden armiq me shumicë në politikë, në diskursin shoqëror e kudo, por në kritikat letrare jo; përjashtimet veçse vërtetojnë rregullin.

E përmenda I.K.- në më sipër, pasi ish ai që e pagëzoi së pari talentin e Hatibit, duke i shkruar parathënien vëllimit të tij të parë „Përditë shoh qiellin“ (1989); poeti ish asokohe vetëm 14-15 vjeç. Më vonë H. do të botonte edhe librin e ashtuquajtur „Gjashta maç“, 1995, (titull që ia vunë lexuesit - kupto: admiruesit -, pasi vetë vëllimit i mungon një i tillë) dhe „Pasqyra e lëndës“, 2004, si edhe një sërë artikujsh - ai vazhdon të publikojë të tillë rregullisht në shtyp - e, në mos gabohem, disa libra me sprova. Shkruaj: në mos gabohem, pasi objekti i këtij shkrimi do të jetë veç një poezi e tij, - Kinema „Ali Demi“ - që jep më së miri, sipas mendimit tim modest, tharmin poetik të Hatibit, i cili është ende i ri e që ka shumë të ngjarë t’i përgënjeshtrojë radhët që pasojnë me të tjera vargje.
Nëse do të kishte një arkeologji të së tashmes, apo asaj të kujtesës, por edhe asaj urbane, H. do të ishte i tillë, arkeolog gjësendesh të sistemuara keq, hedhurinash me vlerë nostalgjike, pajisjesh të mospërfillura, të cilave artistët kanë aq dëshirë t’ua ndryshojnë funksionin fillestar e t’i vënë në punë për një kontekst të dytë.

Hyrje (1)

Ullinjtë nj’aty vërdallë shkërbejnë sheshit
Me bustin e Aliut në mes, një dasëm të heshtur
Greke a libaneze, pa nuse
Një dasëm fotosh
Ullinj llërëpërveshur, shalëshpërvjelur, në mes të qytetit
Faqe fëmijëve të shkollës tetëvjeçare
Muskujplakur-rrënjëkapërthyer asfaltit. Si një grua
E zhveshur në mes të qytetit
Është ulliri në qytet
Dhe nuk të bën përshtypje asnjë ulli në gërxhe
Si nuk bëjnë përshtypje mijëra
Gra të zhveshura në plazh apo ëndërr
…
(1) 10 lek të vjetra

Hyrja e vjershës (Kinema “Ali Demi”) është njëkohësisht edhe hyrja në kinema, bileta kushton 10 lek (të vjetra), busti i këtij të fundit është një gjysmëdhëndër, i vendosur mu në mes - në vend të nuses që mungon - e krushqit janë ullinjtë llërëpërveshur, shalëshpërvjelur, në mes të qytetit / Faqe fëmijëve të shkollës tetëvjeçare / Muskujplakur-rrënjëkapërthyer asfaltit…

Ç’krushq janë këta, gjysmë të zhveshur, në një dasmë fotosh, në një dasmë bardh’ezie kujtese, faqefëmijëve, ç’dasmë është kjo, që, mbi të gjitha, shkërbehet? Është hyrja për në kinema, parafilmi, prefilmi, kësolli etnografik, dokumentari jashtë që mbështjell filmin brenda e ky i pari është fort mbresëlënës; ullinj gra që qajnë a kundrojnë të heshtura dëshmorin, emërdhënësin e ngrehinës ku do të shfaqet filmi; kumbari është përgjysmë e krushqit nuk janë të ngrirë, krushkat janë të zhveshura, ndoshta plaka, ndoshta gra të rreshkura, është fëmijëria e shkruesit, e jona, e brezit tonë (Ali Demi im qe/ishte/është busti i Vojo Kushit, ca më në veri të Tiranës, të tjerë do të kenë patur Qemal Stafën më në perëndim, te Pazari i Ri Avni Rustemin e me radhë); ullinjtë e vetmja erotikë e asaj kohe heroike për nga totemët dhe mungesa; për nga absurdi dhe grija; heroike, pasi epike e aspak lirike, veç në të pat zëntë fati fëmijë. E ja ku vijnë dy e nga dy ata, fëmijët…

1.

Ne jemi në rresht për dy
Fëmijët e shkollës “Mihal Grameno”
Na kanë prurë me përdhunë, mua po
Të shohim filmin “Hoselito”.

Jam i bindur se ndonjë lexues i huaj, që do e lexonte Hatibin e përkthyer në një gjuhë tjetër, pak do kuptonte nga shenjat, thuajse hieroglifet e pakuptueshme për atë vetë, për lexuesin e huaj pra; me një përjashtim, i cili është goxha i madh: pothuajse gjithë Blloku Lindor e Koreja e Veriut sot. Edhe nuk e di se sa mund të thellohet një i lindur pas 90-ës në Tiranë, apo edhe më larg, shqiptar a i huaj qoftë, në semiotikën e „Mihal Grameno“-s dhe „Hoselito“-s.

Unë po, unë e kam këtë fat, të mirë në të ndierët deri në palcë të poezisë në fjalë, e të keq mbase njëherësh, nga ana tjetër, të të qenit i tatuazhuar, shantazhuar, qysh kërthi, si me filmin në fjalë, ashtu edhe pamjet e rrjepura të shkollave tetëvjeçare të asaj kohe, porse edhe me foton e Mihal Gramenos (që shkruan diku, në kujtimet e tij mos gabohem, për vëzhgimin e një UFO-je nga ai vetë dhe bashkëluftëtarët, diku në ndonjë limer - por udhëtimi hapësinor vjen ca më poshtë), foton pra, se është dasmë fotosh, dasmë kujtese, me një pushkë të gjatë fort hedhur në krahë, me gunën në tjetrin e një takije pakëz skiç; tani të mendohet mu përballë këtij imazhi epik Hoselito, djalka, çunaku, …Me pak fjalë ky / Ishte një djalë i vogël spanjoll, mundësisht jetim / E kështu mallëngjen gjithë Spanjën / Me zërin e vet tenor… me dy dhëmbët e para që i mungojnë, do të shtoja, në mos gabohem, të cilit i fryhet damari në qafë, i trashet kur këndon, në mos e ngatërroj me „Burrin me pantallona të shkurtra“, sidoqoftë është e njëjta kundërti si Aliu me ullinjtë, shto këtu edhe të prurit me përdhunë për të parë një film, gjë që fëmijët sot vështirë ta kuptojnë e jo vetëm ata.

E tash bëhen një, ullinjtë atje jashtë me Aliun e fëmijët brenda me Hoseliton, dasmë a mort qoftë, lotohet; nuk ka rëndësi se ku ndodhesh, jashtë a brenda, kudo luhet diçka, brenda … Lotojnë torerot përqafuar me demat, damat / Lotojnë anarkistët / Përqafuar me mbretin dhe mbretëresha… jashtë lotohet po ashtu …Lotojnë ullinjtë e Ali Demit përkthyer në shqip.

Dy filmat, ai jashtë e ai brenda vijnë e bëhen tash një, i çojnë dritë njëri-tjetrit,… Drita ik’e vje’… panorama hapet, kujtesa zgjerohet e përfshihet tash edhe pak e ardhme, pasi ekrani është atëror, ose të paktën i veshur ashtu, (Vite e vite para se të bjerë krejtësisht Muri i Berlinit / Si një striptizë zemërtorturuese / Demokratizimi), dasma, kësolli qenkësh striptizë groteske, ose nënkuptohet të jetë e/i tillë, nusja është babai, nusja e vërtetë është ekrani ku shfaqet filmi, nusja mungon, por ekrani janë edhe sytë e këta të fundit,syçkat, xixëllojnë, ndërkaq pelikani hap gjoksin, ekrani hap gjoksin, i ushqen / Me rropulli drite fytyrash / Si shpagim…
Shpagim për çfarë? Për pagimin, natyrisht dhe…

… fëmijët e dinin
Ishin lajmëruar që më parë nga shteti
Të marrin në shtëpi nga dhjetë lekë të lehta alumini
Që të shpëtojnë nga falimentimi
Kinemanë “Ali Demi”
Dyqind fëmijë e ca, me dhjetëlekshin e lehtë prej alumini
Rreshtuar në stolat e drunjtë si në një tabelë shumëzimi
Në gurrmazët po aq të lagësht të pëllëmbës së djathtë
Mbështjellë relievi dhjetëlekësh i Mathauzenit, (Odhise Paskali)
Partizani me balluke Elvisi
Me pëllëmbën e lagësht i mëshon
Kondakut
Mbi trupin e lodhur (homoseksual) të ushtarit nazist
Që na vjen keq të gjithëve, shtrirë në brinjë
Partizani i dhjetëlekshit, me në bark çokollatën
E pashkrirë angleze, parashutuar nga RAF-i
Ullinjtë shpërndahen në formacion luftimi
Kalamajtë janë të gjithë në këmbë!
Partizanët janë të gjithë në mal!!
Fashistët janë të gjithë poshtë!!!
Nëpër kamiona. Kujdestari i kinemasë rreket të paqëtojë fëmijët që sokëllijnë
Herë-herë dhe partizanët
Kujdestari ndez dritat; pëlhura qetësohet
Krismat vazhdojnë edhe ca

2.

Filmi që vijon është sintezë e dy të parëve; janë spektatorët, fëmijët kur të rriten, nënat e motrat e tyre atje jashtë, ullinjtë e lyer me gëlqere nga mesi e poshtë (pjesa që i mungon Aliut) që janë plepa, inçesti i gjithkujt me gjithkënd, me brigada ullinjsh të njerëzuar në utopinë poligrafike me heroin krahëkëputur, brezkëputur që aty e poshtë, është film fringo shqiptar, ndoshta „Në çdo stinë“, ndoshta ndonjë film i Xhanfise Kekos, një dreq e di, por ç’rëndësi ka, gjithkund fshihen pa shtyllash puthje studentore, inçesti ndodh jo vetëm në terr, por me atë vetë, me terrin pra.

Pas çdo tingulli bëhet gati të na mësyjë utopia
Me brigada të pamata grash të reja inorganike
Veshur me të çelëta- mjelëse, mësuese kujdestare, aktore amatore
Shoqe banke të të gjithëve në shkollën fillore
Një poligami krejt e imja nën neonë të fikur
Dhe “Ali Demi” ende(t) pa krahë jashtë
Nën një bronz të derdhur drejt e nga hëna
Deri sa të bëhet natë

3.

Fëmijë vetmuar në terr si kozmonautë
(I mëshonim karrigeve të padukshme- të vegjël- me këmbët larg nga toka)
Të vegjël
Në ditët e zeza financiare
Dhe kinematografike
Të “Ali Demit”
Kinema e dashur e fëmijve
Të shtetit.

Kujtesa është pa ngjyra; kujtesa është e zezë e ndërmendja e saj i ngjan zbulimit të një varri mbretëror, herë të shkelur nga të tjerë më parë, herë të virgjër, ashtu si hapësira, apo edhe si dhoma mortore e një sovrani, ta zemë, K'inich Janaab Pakal I., i njohur edhe si Pakali i Madh (* 23. mars 603; † 28. gusht 683), dhoma mortore e së cilit u hap më 1952 nga arkeologu Alberto Ruz Lhuillier e që u gjet e paprekur. E marr këtë shembull pasi pllaka e varrit e Pakalit të Madh ka qenë objekt spekulimesh të shpeshta nga ana e gjysmëshkencëtarëve si Erich von Däniken, një film i të cilit shfaqej asokohe në Tiranë („Vizitorë nga kozmosi“), të cilët sugjerojnë se ormisjet aty janë në të vërtetë pajisjet e një kozmonauti… Fëmijë vetmuar në terr si kozmonautë… e kujt nuk i ndërmendet menjëherë Gagarini kur lexon këtë rresht?

Arkeologu Alberto Ruz Lhuillier mund të ishte edhe Ervin Hatibi dhe e kundërta; ndërsa njëri nxjerr në dritë diku në Palenque, tjetri gërmon në kujtesë e zbardh një dasmë, një kësoll fotosh të pashkrepura kurrë, zbardh gjësende të nxirë nga koha siç kinemanë ekrani, i zbardh duke u kundërvënë të zezën, terrin, e ndërkaq e shkuara, Toka, i largohet gjithë e më shumë kundruesit, kozmonautit, ose ai asaj, e ç’mbetet është veç një foto e atij terri, ajo dasmë apo ai kësoll fotosh… Dyqind fëmijë e ca, me dhjetëlekshin e lehtë prej alumini / Rreshtuar në stolat e drunjtë si në një tabelë shumëzimi… e kundruesi i artefaktit të kundruesit të parë, lexuesi, mbetet edhe ai i ngërthyer, sikurse ullinjtë aty rrotull, që ndoshta nuk janë më, sa përreth bustit pa krahë, aq edhe në stolin e kinemasë, krushk e kortezh mortor i së shkuarës njëherësh…

(1) - falas




P.S.: Shkruesi i këtyre rreshtave nuk është as studiues e as kritik i letërsisë, por vetëm thjesht lexues, ndaj këto shënime mëtojnë të jenë veç mbresa leximi e aspak shteruese.